Kur’an ve hadislerde etkili iletişim

İletişim, en az iki kişi arasında bilgi, duygu ve düşünce alışverişi, karşılıklı mesaj aktarımıdır. İletişimin bir göndereni, bir de alıcısı vardır. İletişimde hedef, alıcının davranışını bilinçli bir şekilde etkilemeye çalışmaktır. İletişim süregelen döngüsel söz, hareket ve tavırlardır. Kişiler mesaj gönderir, karşı taraf mesaj alır, yorumlar, sonuç çıkarır, tekrar gönderir. Bu döngüsel süreç için (yani her bir iletişim için) bazen bir saniye ya da bazen bir salise yettiği gibi, bazen daha uzun sürelerde iletişim gerçekleşir.

İletişimin kısa tarifi ve açıklaması budur da, bizim için önemli olan “etkili iletişim”dir. Onu nasıl tarif edeceğiz. Şöyle tarif edeceğiz: Etkili iletişim, söz, ses ve davranış şeklindeki üç iletişim öğesinin en etkili ve en verimli bir şekilde kullanılarak iki ya da daha fazla kişi arasında etkili bir ilgi ve yakınlık kurulmasıdır. Başka bir ifadeyle, “doğru yerde, doğru zamanda, doğru kişiye doğru mesaj vermektir” etkili iletişim.

Etkili bir iletişim kurmak isteyen kişi, bireysel farklılıklara, gönüllülüğe, kararlılığa, netliğe, karşıdakinin özel durumuna, mahremiyete, pratikliğe ve hızlılığa önem vermelidir.

Etkili bir iletişim için mütevazi ve samimi, yapıcı ve sorun çözücü, yol gösterici, güven ve umut verici, değer verici ve değer katıcı, analitik düşünceye dayalı, empatik ve etik düşünceye dayalı, mutluluk ve huzur verici, yapalım, edelim türü (-lım, lim gibi) iyelik ekleriyle kurulan söz, tavır ve davranışlar gereklidir. Yani söz, tavır ve davranışlarla “köprü kurmaktan” bahsediyorum. Burada “bizcil dil” geçerlidir.

Bunun zıttında ise, yani etkili olmayan iletişimde ikaz, tehdit ve hakaret içerikli, tepeden bakan ve kibir kokan, yargılayıcı, suçlayıcı ve kavgacı, alay edici ve küçük görücü, huzur bozucu ve umut kırıcı, basite alan ve ilgisiz duran, sorgulayıcı ve şüpheci, yağcılık ve menfaat kokan, baskı kuran, şunu yap, bunu yap, şöyle hareket et, böyle hareket et gibi (–yap, et, getir-götür gibi) emir kipiyle kurulan söz, tavır ve davranışlar sözkonusudur. Yani söz, tavır ve davranışlarla “duvar örmekten” bahsediyorum. Burada “bencil dil” geçerlidir.

Şimdi düşünme zamanı. Söz, tavır ve davranışlarımızla köprü mu kuruyoruz, duvar mı örüyoruz? Düşünme sırası sizde! (Siz düşünürken ben konuya devam edeyim.)

Etkili bir iletişim için, etkili düşünme, etkili dinleme, etkili konuşma, etkili söz, tavır ve davranışlar gereklidir. Düşünmesi eksik ve yetersiz olan, konuşma ve sohbet sırasında karşıdakini dinlemeyen, kendisinin hareketlerinin, tavır ve davranışlarının farkında olmayan etkili bir iletişim kuramaz.

Etkili dinlemek için sabır ve sükut gereklidir. Dinleme sırasında oldukça rahat ve tarafsız olmak gereklidir. Ön yargıyla dinleyen ya da dinleme sırasında karşıdakine vereceği cevap ile meşgul olan bir kişi esasında gerçekten dinlemiş sayılmaz. Etkili konuşmak için de, dinleyiciyi tanıyıp ve onun seviyesine göre konuşmak, düşünerek konuşmak, açık ve net sözcükler kullanmak, Türkçeyi doğru ve güzel kullanmak, karşıdakiyle alay etmemek, argo konuşmaktan ve abartmaktan kaçınmak, genellemelerden uzak durmak, yalan söylememek ve ortamı hoş sözlerle rahatlatmak gerekir. Etkili iletişimde etkili dinleme ve konuşmanın yanı sıra, mimik ve jestler, göz teması, el ve kol hareketleri, oturma ve ayakta durma şekilleri, ses tonu ve hitap şekli gibi hususlar da ayrı bir öneme sahiptir. Hatta çoğu zaman, etkili iletişimde esaslı unsurlar, sözlerimizden çok, sesimizin tonu ve hitabımızın şekli, davranışlarımız ve hareketlerimizin verdiği mesajın anlamı daha ağırlıklı yer tutar. Zaten, bu durumdan dolayı, iletişim konusunda çalışan uzmanların şöyle bir tespiti vardır: İletişimde sözlerin etkisi % 7-10, ses tonu ve konuşma şeklinin etkisi % 30 – 40, beden dilinin etkisi % 55 – 60’dır. Görüldüğü üzere, iletişim de sözel olmayan unsurlar (yani ses tonu ve konuşma biçimi ile beden dili) daha fazla bir öneme sahiptir.

Yukarıda etkili iletişim üzere açıklamalarda bulunduk. Şimdi bu yazıda asıl ifade etmek istediğimiz hususa gelelim. Kuran ve Hadislerde etkili iletişim örneklerine yer verelim.

Konumuzla ilgili bazı ayetleri ve hadisleri madde madde sıralayayım:

1- "Allah’ın rahmeti sayesinde sen onlara karşı yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı yürekli olsaydın, onlar senin etrafından dağılıp giderlerdi. Artık sen onları affet. Onlar için Allah’tan bağışlama dile. İş konusunda onlarla müşavere et. Bir kere de karar verip azmettin mi, artık Allah’a tevekkül et. Şüphesiz Allah, tevekkül edenleri sever." (Al-i İmran, 159)

2- Ebü Müsa (radıyallâhu anh) anlatıyor: "Resülullah (aleyhissalâtü vesselâm) herhangi bir işi için bir adam gönderse şu tembihte bulunurdu: "Sevindirin, nefret ettirmeyin, kolaylaştırın, zorlaştırmayın." (Ebü Dâvud, Edep 20)

3- "Canım kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki sizler iman etmedikçe cennete giremezsiniz. Birbirinizi sevmedikçe de iman etmiş olmazsınız. Yaptığınız takdirde birbirinizi seveceğiniz bir şey söyleyeyim mi? Aranızda selamı yayınız!"(Müslim, îman 93-94)

4- “Lokman, oğluna öğüt vererek: Yavrucuğum! Allah'a ortak koşma! Doğrusu şirk, büyük bir zulümdür, demişti. Biz insana, ana-babasına iyi davranmasını tavsiye etmişizdir. Çünkü anası onu nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. Sütten ayrılması da iki yıl içinde olur. (İşte bunun için) önce bana, sonra da ana-babana şükret diye tavsiyede bulunmuşuzdur. Dönüş ancak banadır. Eğer onlar seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme. Onlarla dünyada iyi geçin. Bana yönelenlerin yoluna uy. Sonunda dönüşünüz ancak banadır. O zaman size, yapmış olduklarınızı haber veririm. (Lokman, öğütlerine devamla şöyle demişti:) Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu, bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa, yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Doğrusu Allah, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır. Yavrucuğum! Namazı kıl, iyiliği emret, kötülükten vazgeçirmeye çalış, başına gelenlere sabret. Doğrusu bunlar, azmedilmeye değer işlerdir. Küçümseyerek insanlardan yüz çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Zira Allah, kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri asla sevmez. Yürüyüşünde tabiî ol, sesini alçalt. Unutma ki, seslerin en çirkini merkeplerin sesidir. (Lokman Suresi, 13-19)

5- “Kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi mümin kardeşine yapma!” (Hadis-i Şerif)

6- Yüce Rabbim Kur’an-ı Kerim’de “tatlı söz ve “halim-selim davranışın önemini” nice nice ayetlerde beyan etmektedir. Bunlardan en çok dikkat çekeni Taha Suresinin 41-44. ayetlerdeki şu beyandır: “Allah devamla şöyle buyurdu: “Seni kendime peygamber seçip lütuflarımla yetiştirdim. “Şimdi, sen ve kardeşin size verdiğim mucizelerimle gidin, beni anmakta ve imana dâvet vazifenizde sakın gevşeklik ve üşengeçlik göstermeyin. Firavun’a gidin, çünkü o, gerçekten çok azgınlaştı. Ona yumuşak ve gönül alıcı sözler söyleyin. Belki o, böylece aklını başına alır veya hiç değilse biraz korkar.” (Taha, 41-44) Tefekkür edilmeye ve üzerinde düşünülmeye o kadar çok fazla muhtaç olduğumuz 4 ayet-i kerime ki bunlar.

Daha bu ayetler ve hadisler gibi binlercesini buraya yazarım. Ancak köşe yazısı değil, o zaman kitap yazmış olurum.

Yukarıdaki ayetler ve hadislerde etkili iletişim açısından nelere dikkat edeceğiz? “Lokman’ın Oğluna hitap ederken kullandığı dile” ve “Yavrucuğum” hitabına bakın. “Annen ve Baban, Allah’a isyankâr olsalar dahi, bu Dünyada onlarla iyi geçinin” tavsiyesine bakın. Lokman’ın diğer tavsiyelere bakın. Mesela, “küçümseyerek insanlardan yüz çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Zira Allah, kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri asla sevmez. Yürüyüşünde tabiî ol, sesini alçalt” tavsiyelerine bakın. Sevgili Peygamberimizin (asm) insanlara verdiği öğütlere bakın. Firavun da olsa umudunu kesme belki doğru yola gelir, ondan dolayı ona karşı da “yumuşak ve gönül alıcı sözler söyle” tavsiyesine bakın. Ne kadar güzel hakikatler ve ne güzel doğru davranış ve etkili iletişim şekli bu.

Daha ne yazayım? Herşey ayan-beyan bellidir. Kuran ve Hadis-i Şeriflerin çizdiği istikamette yürüyenler, mütevazi, hoşgörülü, sabırlı, kanaatkâr, iyi, doğru ve salih insanlar, en etkili iletişimi insanlar arasında kurarlar ve uygularlar. Vesselam.